Na polju razvoja revolucionarnih konstrukcija lovačkog vatrenog oružja danas je sve rečeno. Međutim, primjetan je trend koji se može opisati kao težnja za usavršavanjem i aktuelizovanjem davno zaboravljenih i skoro potpuno napuštenih rješenja, te njihovim eklektičkim kombinovanjem sa do sada najboljim, dokazanim rješenjima kako bi se dobio najidealniji mogući rezultat.
U jednom od prethodnih brojeva “Lovca”, obrađujući polužnu repetirku sačmaru sistema “vinčester 1887”, spomenuli smo da je njen konstruktor Džon Brauning tvorac i prve komercijalno uspješne i serijski proizvođene poluautomatske petometne sačmarice – u pitanju je čuvena puška “brauning auto-5” koja je od 1902. proizvođena sve do 1998. godine. Ta puška se u redizajniranoj i modernizovanoj inkarnaciji proizvodi i danas pod nazivom A5, ali koristi potpuno drugačiji sistem bravljenja. Dok se kod starog originalnog auto-5 mehanizma, koji je Brauning patentirao 1900. godine, za odbravljivanje zatvarača koristi dugi trzaj cijevi, na novom modelu A5 primijenjen je takozvani inercioni sistem i cijev je fiksna (ne kreće se pri paljbi).
Dobri poznavaoci poluautomatskih sačmara znaju da se prva široko prihvaćena primjena inercionog sistema veže za italijansku firmu “Beneli”, odnosno pronalazača i konstruktora Bruna Ćivolanija čija konstrukcija tog sistema datira iz 1967. godine. Ali, kako je taj patent istekao 2006. godine (Beneli inerša drajven) te je samim tim prestao “Benelijev” monopol na njega, firma “Browning Arms Company” je predmetni sistem uz neznatne izmjene primijenila na njihovom novom modelu A5 nazvavši ga “kinematik drajv”.
Činjenica je da se posljednjih godina sve više ozbiljnih oružarskih kuća odlučuje za primjenu inercionog načina funkcionisanja uz male izmjene u dizajnu pri konstruisanju novih modela (uz “Beneli” koji je nastavio usavršavanje to su “Brauning”, “Franchi”, “Breda”, “Stoeger”…). Imajući to na umu, a zainteresovani za porijeklo i korijene “inercionog sistema odbravljivanja”, u literaturi smo pronašli vrlo rijedak model poluautomatske puške s početka prošlog vijeka karakterističan upravo po inercionom sistemu odbravljivanja. Radi se o patentu Šveđanina Sjogrena sa početka 20. vijeka. Najnoviji modeli lovačkih poluautomatskih sačmarica u velikom broju koriste baš taj princip, naravno, pojednostavljen, poboljšan i prilagođen vremenu.
Bez obzira na njen nezapažen uspjeh, kao puška koja se na tržištu pojavila praktično u isto vrijeme kada i čuvena “auto-5”, lovačka poluautomatska puška sistema “sjogren” zaslužuje malo prostora makar kao dio istorije “petometki” i dokaz da jednostavne i dobre konstrukcije nikada ne padaju potpuno u zaborav. U ovom broju kroz opis polaznog osnova za dobro poznate “Benelijeve” modele, ali i posljednje modele mnogih drugih proizvođača, približavamo suštinu ovog arhaičnog, ali sve popularnijeg principa.
Opšti opis puške sistema “sjogren”
Karl Aksel Tiodor Sjogren konstruktor je vojničke i lovačke puške, a obje su funkcionisale na istom principu. Vojničku pušku u kalibru .30 ponudio je britanskoj vojsci na konkursu. Ta puška je testirana, ali nije usvojena u naoružanje, dok je poluautomatska puška u kalibru 12 kratko proizvođena za komercijalno tržište. Uz konstrukciju ove puške vezana su tri patenta s početka 20. vijeka, a proizvođena je u jednoj danskoj fabrici. Izvjesni švedski trgovac A. Karlson je od te danske fabrike naručio 5.000 pušaka ovog sistema u kalibru 12 sa 70 cm dugim cijevima opremljenim čokovima (spominje se i broj od 500 jedinica sa cilindričnim cijevima dugim 60 cm). Puška je proizvođena svega dvije godine, od 1907. do 1909. Sve na ovom oružju je masivno i starovremsko, elementi su izrađeni glodanjem iz punih blokova najkvalitetnijeg čelika, a drveni dijelovi izrađeni su od orahovine. Čelični dijelovi su brunirani (starinski duboki plavi finiš) dok su kundak i potkundak zaštićeni uljnim finišem. Masivni sklop zatvarača podsjeća na navlaku sa poluautomatskih pištolja, primjetno je širi od usadnika po kome se kreće i na prednjem kraju s lijeve i desne strane ima radlovane površine namijenjene zapinjanju. Taj sklop kreće se na dvjema šinama integrisanim u usadnik i to tako što ih obuhvata baš kao što je slučaj kod većine pištoljskih navlaka. Povratna opruga smještena je unutar desne klizne površine, u šini s desne strane sanduka. Kretanje zatvarača po sanduku i njegovo pravilno pozicioniranje potpomognuto je i osigurano još jednom širokom šinom koja je kraća od nosača i proteže se s gornje strane počevši od ležišta metka, a zalazi u odgovarajući kanal s gornje strane navlake. Oružje ne ostavlja baš pozitivan estetski utisak i djeluje ružno i nedovršeno, kao da je neko izrezao gornji zadnji dio sanduka (ukoliko bismo izrezali gornji zadnji dio usadnika na pušci “auto-5”, dobili bismo nešto što najviše podsjeća na “sjogren” koji tek sa zatvaračem u zadnjem položaju ima za oko nešto prijatniju siluetu). Međutim, razlog za to leži u činjenici da je povratni mehanizam odnosno masivni sklop inercionog nosača sa zatvaračem ogoljen – taj nosač igra ulogu pištoljske navlake pa ne iziskuje potrebu za klasičnim kućištem ili poklopcem sanduka. Izgleda da su strijelci najviše podozrenja i nepovjerenja pokazivali prema načinu saobraćanja masivnog nosača po usadniku jer nije prijatno vidjeti da pri svakom hicu teški komad čelika leti ravno prema licu.
Međutim, na zadnjoj gornjoj strani sanduka, odmah ispred kočnice, smješten je široki zub graničnika (odbojnika) čija je uloga da osigura zatvarač od izlijetanja sa sanduka u njegovom kretanju unazad pri paljbi, a taj graničnik igra i ulogu amortizera i povezan je sa jednom oprugom unutar vrata kundaka. S desne prednje strane navlake nalaze se dva izbušena otvora čija je uloga bezbjedno odvođenje barutnih gasova u slučaju eventualnog prskanja patrone u ležištu metka. Sanduk-usadnik sa šinama, koji se proteže od vrata kundaka do ležišta metka, vrlo je dug kod ovog oružja. Kočnica je pozicionirana na uobičajenom mjestu za većinu lovačkih pušaka sačmarica prelamača, a to će reći na vratu kundaka, ima dva položaja i predviđeno je da se angažuje palcem. Kundak je klasičnog engleskog tipa, a postoje i rijetki primjerci sa pištoljskim rukohvatom (sreću se i varijante sa fino oblikovanim i ukrašenim metalnim dijelom koji s donje strane vrata kundaka zajedno s njim formira pištoljski rukohvat). Kapa kundaka je od plastične mase i ima monogram proizvođača. Puška je s donje strane cijevi opremljena tubularnim magacinom kapaciteta četiri patrone, a predviđeno je da se peta patrona postavlja direktno u cijev (4+1). Magacin je obložen čekiranom orahovom oblogom koja formira potkundak. Vrlo interesantna karakteristika ove puške je ta da se lako može rasklopiti na dva glavna sastavna elementa – pritiskom na jedno dugme smješteno sa prednje strane grivne, koja spaja cijev sa magacinom i zakretanjem kape tubularnog magacina te njegovim izvlačenjem može da se odvoji sklop koji integriše cijev, magacin i potkundak od sklopa sanduka sa zatvaračem i kundaka, što je svakako praktično pri transportu. Sačmara “sjogren” opremljena je sklopom nosača zatvarača koji u sebi integriše udarač, dakle okidanje se vrši udaračem, a ne posredstvom udarače-oroza. Udarač se može zapeti i otpustiti ručno bez povlačenja navlake jednom radlovanom polugom, to jest krilcem smještenim na zadnjem kraju udarača (to krilce najviše podsjeća na klasičnu kočnicu karabina sistema “mauzer 98K”). Dakle, u situaciji pri kojoj metak u ležištu nije aktiviran moguće je ručno zapeti udarač sa udarnom iglom uz pomoć ovog krilca, te ponovo izvršiti okidanje. Krilce ima dva položaja. Ako ga zakrenemo zdesna ulijevo za jednu četvrtinu kruga i time podignemo u vertikalni položaj, udarač je zapet, ali blokiran u krajnjem zadnjem položaju, odnosno ukočen (opet vrlo slično udaraču na K98). Još jednim zakretanjem udesno za jednu četvrtinu kruga udarač se dovodi u položaj spreman za paljbu. Bezbjednost sistema je konstrukciono osigurana, čime je spriječena mogućnost neželjenog okidanja.
Da bi se puška napunila potrebno je prvo otkočiti. Puška ima, kako je već rečeno, kočnicu obarače na vratu kundaka, a koja blokira i zatvarač, te je potrebno da puška pri punjenju bude otkočena. Dalje, zakretanjem krilca udarača zdesna nagore u vertikalni položaj isti dovodimo u bezbjednu blokiranu poziciju. Potom ćemo palcem i kažiprstom povući sklop zatvarača u zadnji položaj. Zatim postavljamo prvu patronu direktno u ležište metka u cijevi, a pritiskom na polugu, koja je smještena s donje strane unutar otvora za punjenje tubularnog magacina, zatvarač se oslobađa i pod dejstvom povratne opruge kreće naprijed braveći se za sanduk. Nakon toga klasični tubularni magacin puni se sa četiri patrone. Ostaje nam da krilce udarača vratimo u desni položaj i oružje je time napunjeno i spremno za paljbu. Krilce u vertikalnom položaju strijelcu zaklanja pogled na nišansku liniju, čime je jasno da je udarač blokiran i osiguran u zadnjem položaju. Zatvarač nakon posljednjeg hica ostaje u zadnjem položaju.
Inercioni mehanizam “sjogren”
Iako na prvi pogled komplikovan, ovaj sistem iskorišćava čistu energiju trzaja i bazira se na jednostavnom principu – prvom Njutnovom zakonu, zakonu inercije. Glavni dijelovi sklopa nosača zatvarača su teški nosač – navlaka, udarač sa udarnom iglom i oprugom, laki zatvarač i braveći blok te opruga inercionog mehanizma. U momentu kada se izvrši opaljenje metka zatvarač je putem bravećeg bloka zabravljen za sanduk sa donje strane. Pošto je metak aktiviran, energija trzaja pokreće unazad cijelu pušku (uključujući i laki zatvarač), međutim teški nosač-navlaka ostaje u mjestu i po inerciji teži da zadrži svoj početni položaj – stanje mirovanja. Između teškog nosača i lakog zatvarača nalazi se specijalna opruga koja počinje da se sabija. Dok zatvarač, udarač i udarna igla sa kompletnom puškom idu unazad, teški nosač teži da ostane u mjestu pod uticajem inercije. Istovremeno se sabija i opruga udarača, to jest udarne igle i ona započinje svoj put unazad sve dok se ne zapne. U tom trenutku, kada laki zatvarač unutar nosača ide nazad i između svog zadnjeg kraja i nosača sabija inercionu oprugu (to jest oprugu koja ima ulogu sakupljača, kolektora energije trzaja) pomenuta inerciona opruga apsorbuje energiju trzaja. Kako pritisak u cijevi opada na bezbjedan nivo, a sadržaj patrone napušta cijev, inerciona opruga počinje da se rasteže do svog početnog položaja uzrokujući odbravljivanje bravećeg bloka od ležišta na usadniku, to jest razdvajanje lakog zatvarača i teškog 
nosača-navlake, pri čemu i nosač započinje svoj put unazad prema zadnjem kraju usadnika. Sada je zatvarač odbravljen i cijeli sklop kreće unazad pod dejstvom preostale energije trzaja izvlačeći praznu čauru iz ležišta metka. Kao što se može zaključiti, inercioni sistem nakratko odgađa otvaranje zatvarača pri čemu inerciona opruga služi da pokrene razmicanje zatvarača od nosača čime se sklop odbravljuje od sanduka. Sklop nosača pri hodu unazad sabija povratnu oprugu u desnoj šini i na kraju nalijeće na već pomenuti graničnik sa zadnje strane usadnika koji pod dejstvom svoje opruge amortizuje udar nosača-navlake. Cijeli sklop nakon toga kreće unaprijed pri čemu se svježa patrona uvodi u ležište u cijevi, a cijeli ciklus spreman je da započne ponovnim povlačenjem obarače. Ono što je posebno interesantno jeste da se dobar dio udarca u rame apsorbuje teškim inercionim nosačem-navlakom za razliku od pušaka “Brauningovog” sistema “auto-5” koje su karakteristične po neprijatnom “ritanju” koje kao uzrok ima činjenicu da cijev pri paljbi trza unazad, čime na zatvarač prenosi impuls trzaja. Posebna karakteristika opisanog sistema je ta da nije potrebno vršiti bilo kakvo regulisanje protoka barutnih gasova u zavisnosti od laboracija koje koristimo te će puška pouzdano funkcionisati bez obzira na to da li ispaljujemo jače ili slabije laboracije.
Najnoviji “Benelijev” inercioni sistem “in lajn”
Sistem ovog gotovo zaboravljenog oružja Šveđanina Sjogrena posljednjih godina doživljava novu mladost i predstavlja aktuelni trend pri konstruisanju najmodernijih lovačkih poluautomatskih pušaka. Pouzdaniji braveći mehanizam teško da postoji te ne čudi činjenica da je u modernizovanom i pojednostavljenom obliku primijenjen na mnogim puškama danas. Eksperimentima je dokazano da je sistem veoma bezbjedan i
da ciklus odbravljivanja neće započeti prije nego što projektil počne da napušta usta cijevi. Logično, što jača laboracija i jači trzaj, time i jače inercione sile, što za posljedicu ima bezbjednije odgađanje otvaranja zatvarača. “Benelijev” 1967. godine patentirani “inertia driven” princip je u suštini isti kao “sjogren” s tim da je maksimalno simplifikovan i, naravno, smješten u unutrašnjost sanduka. Laki rotacioni zatvarač, koji bravi direktno u cijev i veoma je čvrst, nalazi se u jednoj liniji sa teškim nosačem, to jest sa njegove prednje strane (identičan raspored kao na AR15), a okidanje se vrši putem udarače. Nedavno je “Beneli” ovaj sistem još više usavršio dodavši mu povratnu oprugu koja se sa nosačem i zatvaračem nalazi u jednoj liniji i ne zalazi u vrat kundaka, već je pozicionirana unutar sanduka (takozvani “in lajn inerša drajven” sistem). Nosač je donekle skraćen i kreće se po dvije vođice (na jednoj od njih je povratna opruga), a na zadnjem kraju vođica montiran je amortizer sa plastičnim crvenim insertom koji ublažava udar nosača. Akcija je veoma brza i proizvođač tvrdi da znatno ublažava i amortizuje trzaj i odskočni ugao. Ovaj sistem, kako je rečeno, ne zahtijeva nikakvo podešavanje u pogledu laboracija (nema regulatora protoka barutnih gasova, ne radi se o gasnoj pozajmici) i veoma je čist jer svi produkti aktiviranja metka izlaze kroz usta cijevi. Izuzetno je jednostavan i ima samo tri glavna dijela: tijelo nosača, laki rotacioni zatvarač i inercionu oprugu. Time se u perspektivi dobilo i na modularnosti jer se sve odvija unutar sanduka. “Beneli” tvrdi da bolji sistem funkcionisanja poluautomatskih sačmarica još nije konstruisan.
Umjesto zaključka reći ćemo da novi modeli lovačkih poluautomatskih sačmarica vrlo uspješno kombinuju najmodernije materijale i tehnologiju, vrhunski dizajn i ergonomiju te posljednja dostignuća na različitim poljima sa prednostima modernizovanog (arhaičnog) inercionog sistema, pa se može konstatovati da će ovaj trend trajati još dosta dugo postavljajući novi standard.
Draško Dragosavljević
Be the first to comment